Hortdan Dumrul Destanı

ilham alınan hikâye
DUHA KOCA OĞLU DELİ DUMRUL

Oğuzların at sürdüğü diyarlardan birinde, meçhul bir devirde, Oğuzların Rum diyarının doğusuyla Hazar Deryası arasında eyleştiği topraklarda “Duha Koca Oğlu Deli Dumrul” derler bir yiğit türedi. Öyle ki kısa sürede cenklerde, muhasaralarda nam salıp, bir nice sahrada kılıç sallayıp ok salanda adını işitmedik kulak kalmadı.

Gün gelmiş, seferden akından ayağını kesmiş bu er, ardında kırk yiğidiyle Oğuz diyarına gelip bir kuru çayın dibine kondu. Kırk yiğidine buldukları ağaç kütüğünü, tahta parçasını ve dahi dülgeri tutup getirmelerini emrettiğinde Oğuz diyarında sayısız söylenti peyda oldu. Kimi Yecüc-ü Mecüc Seddi’ne hücum edip Çin Maçin’e sefer edecek, dedi, kimisi Afrasyab Kağan gibi İran’ı çiğneyip Bağdat’ı yakacak, dedi, kimisi de Diyar-ı Rum’un böğrüne mızrak gibi atılıp bin kapılı Kostantiniyye’yi muhasara edecek, dedi… Memleket dâhilinde ihtilal maksadıyla hazırlanıp, Oğuz’un başına geçeceği şayiaları dahi dillendirildi.

Yiğitler odun taşıyıp, dülgerler işlerini tamam edip, kuru çayın üzerine bir köprü inşa edendeher bir söylence söndü gitti. Ne iç Oğuz’da ne de dış Oğuz’da bir kimse bu köprü işine akıl sır erdiremedi. Köprünün hikmetini öğrenmek, yolu oradan geçen üç talihsiz tüccara düştü…

Tebriz pazarından gelen üç tüccar, ilkin kuru çay üzerine yapılmış bu tuhaf köprüye bir anlam veremediler. Bir kuru dere üzerinde bir yeni köprü! “Körpü edildi da beti bərəkətikəsilib çay qurudu!” zannıyla köprüye hamle ettikleri esnada tozu dumana kata kata cebeli pusatlı bir atlının dörtnala kendilerine doğru bir obanın olduğu taraftan yaklaştığını görünce duraksadılar. Haykırdı ki: “Bre kavatlar! Bu körpünü mən bihudə yerə etdirməmişem! Kəllə başı otuz axça vermədən keçə bilməzsiniz!”

Üç tüccar birbirine bakındı. Bir kuru çay üzerine köprü yaptırıp üstüne bir de adam otuz akçe istediğinden şaşırıp kaldılar, gülmek istedilerse de adamın kuşandığı silahlarından ve pervasız görünümünden ürkerek ses etmediler. Köprüden geçmek yerine kuru çaydan geçmeye hamle ettikleri esnada atılıp önlerini kesti: “Madam ki mənim körpümden keçməzsəniz, kəllə başı qırx axça verəcəksiniz!” Tebrizli tüccardan biri sinirlerine hâkim olamayarak karşılık verdi: “Geç get hələ kavat əylənər misen! Belə iş ola bilər mi?” Atlı sağ elini beline dayayarak çalımlı çalımlı haykırdı: “Mənə Duha Koca oğlu Deli dumrul deyərlər! Adımı əvvəldən heç eşitmədiniz? Körpümden keçən otuz axça, keçməyən qırx axça verməz isə döyə-döyə alaram!”

Tüccarlar Deli Dumrul’un adını duyar duymaz korkudan dizleri titremeye başlamıştı. Bir tanesi ürpertisini bastırmaya çalışarak sordu: “Məndən dəli, məndən güclü ər vardırmı ki çıxsın mənimlə döyüş etsin? Getdiyiniz yerdə söyləyin ki başqa pehlivanlar da eşidib gəlsin! Mənim erliğim, bahadırlığım, qəhrəmanlığının, igidliğim Rum’a, Şam’a getsin, ün salsın!” Tebrizli üç tüccar onun fenalığına uğramamak adına otuzar akçe verip köprüden geçip gittiler, Deli Dumrul yaptığını da kondukları yerlerde eksik fazla anlattılar.

Duyanların bir kısmı inanamadı, gidip bakanlar oldu, kâh şaşırdılar kâh hayran oldular. Erlerin cebeyle pusatla dolanıp birbirlerini sınadığı, meydan okudukları vakitler olduğundan Deli Dumrul’un sırtını yere çalmak için üzerine kırk çeşit avuldan bir nice pehlivan ve cengâver vardı. Lakin Dumrul’un pazusundan pençesinden çok azı canını kurtarabildi. Canını kurtaranlar da bir temiz dayaklarını yiyip süklüm püklüm avullarına obalarına döndüler.

Günlerden bir gün Deli Dumrul’un köprüsünün yakınına bir bölük oba kondu. Dumrul’un çerileri gelip haber verse de köprüye yanaşmadıkları sürece üzerlerine varılmamasını söyleyerek adamlarıyla yiyip içmesini, eğlencesini sürdürdü. Bir süre sonra obadan yürek parçalayan ağıtlar, canhıraş çığlıklar yükselmeye başlayınca yiyip içmeyi yarıda kestiler.

Deli Dumrul meraklandı, atına atlayıp obaya vardı. Obaya vardığı vakit bir büyük çadırın ortasında gençten bir kimsenin kıpırtısız yattığını, insanların kimisinin oğul kimisinin kardeş diye ağlaştığını görerek o yiğit üzerine kopan korkulu feryadı daha yakından işitti. Kımız içtiğinden ne olduğunu tam anlayamadığı için kalabalığa bağırdı: “Bre kavatlar, nə üçün ağlayırsınız, mənim körpümün yanında bu səs-küy nədir, niyə fəryad edirsiniz?” Oba ahalisinden biri onun silahlı ve azametli halini görerek o yerin hâkimi olduğunu anlayarak karşılık verdi: “Xanım, bir gözəl yiğidimiz öldü, ona ağlayırıq…” Kafası kımızdan deli duman olmuş Dumrul’un cengâverliği kabardı, atının üzerinde mehabetle dikildi: “Bre yiğidinize kim qıydı?” diye sordu. Dumrul ile konuşan adamcağız bu karşılık üzere şaştı, zira delikanlı hastalık sebebiyle vefat etmişti. Yine de azametinden ürktüğü Deli Dumrul’dan korkarak cevap verdi: “Vallah bəy igid, Çalap’dan (Tanrı) əmr olmuşdur, al qanadlı Əzrayıl (Azrail) igidimizin canını almışdır.” Deli Dumrul öylesine gazaba geldi ki altındaki at dahi huzursuzlanıp durduğu yerde kıpırdanmaya başladı: “Bre! Əzrayıl dediyiniz nə kişidir ki adamın canını ala bilər? Ay Çalab! Birliyin varlığın haqqı üçün Əzraili mənim gözümə göstər, döyüşəm, çəkişəm, mübarizə edim! Gözəl igidin canını qurtaram!”

Deli Dumrul atını kendi çadırlarından yana çevirip ziyafetine geri döndüğü esnada, onun meydan okuyan gür sesi de ta feleklere ulaşmıştı. Ulaşmıştı da delinin gözüne görünüp, benzini sarartıp, canını hırıldatarak almak maksadıyla ömürlerin başlayıp bitişine tanık semavi al kanatlar çırpar olmuştu.

Günler evine gidip gece çöktüğünde Deli Dumrul, adamlarıyla ziyafet sofrasında yiyip içmeye söyleşmeye devam etmekteydi. Deli Dumrul elindeki kımız dolu kadehi ağzına götüreceği esnada çadırın içini dolduran buz gibi bir soğukla istemsizce ürperdi. Yanındaki adamların sanki üzerlerine ölüm uykusu çökmüşçesine bayılıp kaldığını fark ettiği sırada çadırın girişinde dikilmekte olan “şey”i gördü. Neredeyse iki adam boyunda, fersiz gözleri ve yaşının hayli olduğunu gösteren bembeyaz saçına sakalına rağmen yiğitler misali dinç, adamı ürperten ifadesiz bakışlara sahip bir ihtiyardı lakin insanın kalbine ağırlık salan nedensiz bir korku salmaktaydı. Bir anda Dumrul’un eli kolu sanki bağlandı elindeki kımız kadehini düşürdü. Kapısında bekler çerilerine ses etmek istedi ama hem sesini bile çıkaramadığından hem de kapıdakilerin gelen ihtiyarı görmemiş olmaları aklına geldiğinden korkusundan susup kaldı. Dünya gözüne korkunç ve karanlık bir yer gibi görünmüştü, sanki daracık kazılmış bir mezara konulmuş gibiydi.

Konuşmaya güç bulan Dumrul sordu: “Nə heybətli bir yaşlısan sən! Gözətçilər görmədi igidlərim tanımadı? Görən gözüm görmür, tutan əlim tutmur! Canım ürpərdi də qızıl kadehim əlimdən düşdü! Bre ağsaqqallı fərsiz gözlü qoca, əlimdən bir qəza çatmadan söylə kimsən sən?”

Birden bire ihtiyarın omuzlarından uzanıp çadırı boydan boya kaplayan kan kızılı korkunç kanatlar bir anlığına Dumrul’un gözüne görünür oldu. İhtiyar çadırın içinde sanki çınlayan sesiyle karşılık verdi: “Bre dəli fərsiz gözlərimi nə üçün bəyənmirsən? Gözəl gözlü qızların, gəlinlərin canlarını çox almışam! Ağarmış saqqalımı nə səbəb bəyənmirsən? Kara saqqallı, ağ saqqallı nice igidlərin canlarını almışam! Bu səbəblə ağarmıştır saqqalım! Ay dəli! Böbürlenirdin Əzrayıl əlimə keçsə öldürəcəyəm, igidi əlindən qurtaracağam dərdin. İndi sənin canını almağa gəlmişəm! Verərsənmi yoxsa mənimlə döyüş mi edərsən?”

Dumrul titredi. Kalbinin üzerindeki ağırlık artıyor gibiydi: “Bre al qanadlı Əzrayıl sən misen? Bu gözəl igidlərin canını sən mi alırsan?”

Azrail’in söylediği her kelime Dumrul’un kalbindeki ağırlık şimdiden nefesini kesiyordu: “Bəli o mənim. Mənalaram!”

Deli Dumrul’un soluğu kesilir gibi olduğu vakit bir-iki adımda Dumrul’u yere yıkıp tek ayağıyla göğsüne bastırdı Azrail. Dumrul canı çekilircesine hırıldarken bir yandan da Azrail’e yalvarmaya başladı: “Bre Əzrayıl aman! Mən sənin belə can apardığını bilməzdim! Bizim yaylalarda şöhrətli kısraklarımız olar, onların südündən kımız edərlər. O kımızdan içincə sərxoş olunur, kımızlıydım ne söyledim bilmedim! Beylikten usanmamışam, igidliye doymamışam, aparma canımı bağışla bre Əzrayıl mədət!”

Azrail ayağını çekmeden gürledi: “Bre dəli nafilə yerə yalvarmayasan! Nəhayət mən də əmr quluyam! Sözlərin heç xoş gəlmədiyindən canın aparmağa gəldim. Yenə də Çalab mərhəmət etmişdir ki əgər öz canın yerinə can tapa bilərsən azad olarsan.”

Dumrul şaşkılıkla sordu: “Mənnecə can tapım?”

Azrail geldiği gibi kaybolmadan önce son kez sesi çınladı: “Sənin ağ pürçekli anan var, ağ saqqallı atan var, illə də hasretliğim dediyin yoldaşın vardır, birindən tapasan!”

Azrail’in soğukluğu çadırdan çekilip adamları yeniden hayat bulunca Dumrul’un durgunluğuna, kadehini düşürmesine şaşırıp bakakaldılar. Deli Dumrul hayatını kaybedecek olmanın verdiği endişeyle adamlarının çadırından çıkıp annesi ile babasının kaldığı çadıra yürüdü. Başına gelen korkulu hadiseyi onlara aktarıp canı yerine can dilediğinde yeniden çaresizliğe düştü. “Ay övlad bizim həyatımız nə qədər qalmış ki onu da sənə verək?” cevabını alınca, istemeye istemeye eşinin olduğu çadıra gitti. Eşinden de: “Ay ərim mən həyatımı nə qədər yaşadım ki məndən ömr istəyərsən?” karşılığını alınca dünya başına yıkıldı. Aklından kendisiyle cenklere yürümüş, akınlara katılmış erlerinden can istemek geldi. Lakin oktan kılıçtan çekinmeseler de göz göre göre haberli gelecek ölümden tıpkı ailesi gibi çekinecekleri aşikârdı. İşte o zaman dünyaya meydan okumuş Deli Dumrul çaresizliğini, tek başına kalışını, dünyanın bir mezar yeri kadar daraldığını o vakit gördü.

Atına binip obasından sürdü çıktı. Esen yele, tepedeki binlerce yıldızın ışığına aldırmadan kamçılayarak atını dörtnala karıştı meçhule. Dere tepe düz gidip dağ yollarına vurdu, karanlık korulara girip çıktı. Ölümden kaçıp kurtulduğunu sandığı her an o tuhaf soğuk yel ile titriyor, takatsiz kalıyordu.

Bir vakit yolu, ta kadimden gâvurun padişahlarından kalma harabe bir mezarlığın önüne denk düştü. Baykuşların ötüştüğü, çoktan terk edilmiş taştan hanelere benzer kabirlerin arasından atının ağırlaşan adımlarıyla geçen Dumrul, yıkık putlara, kulelere baktığında sanki kendi obasının istikbalini görüyor gibiydi. Efrasiyab Kağan’ın ordularını üzerine saldığı Sukakların (Farsların) atalarından kalma ıssız harabeleri kendisine benzeterekten geçip gitti.

Atının korkuyla kişneyip şaha kalktığı esnada daldığı düşler âleminden çıkıp dizginlere asılarak devrilmekten son anda kurtuldu. Atını sakinleştirmeye çalışırken Azrail’in canını almaya geldiğini zannederek korkuyla etrafına bakındı. Kendisinden uzakta beyaz mermerden haneye benzer kabirlerden birinin kapısında dikilmekte olan bir kadın silueti fark etti. O tarafa seslenip kim olduğunu soracağı esnada kendini tutup dehşetle yutkundu. Atının huzursuzlanmasından mütevellit karşısına çıkanın hem de gecenin bu saatinde mezarlık harabesinde dolanan birinin insan olmadığı aşikârdı. Kendi kendine söylendi: “Bir bu əskik idi! Əzrayıl’den qaçarkən xortdana çatdım!”

Oğuzlar arasında karanlık gecelerde, uluyan fırtınaların çadırları yurtları sallayıp çığlık seslerini andıran iniltilerle yüreklere korku saldığı vakitlerde ninelerin, dedelerin, ozanların anlattıkları hikâyelerde söylenirdi isimleri. Kiminin sadece siluetten ibaret saydığı Xortlaqlar kadar, bir de böyle insan gibi kanlı canlı zuhur eden Xortdanlar olurdu. Öldükten sonra huzur bulamayarak öte âlemlerden kovuldukları, gün geceye dönende mezarlarından çıktıkları söylenirdi. İnsanlara saldırıp kanlarını içtiklerine, asırlar geçse de cesetlerinin çürümediğine, daima kanlar içinde ıssız yerlerde ve mezarlıklarda gezip dolaştıklarına dair sayısız rivayet anlatılırdı. “Bedbahtlıktan bəla gəldi mi art arda gəlir. Əzrayıl belə görünmüşken gözünə, hortdandan nə qorxarsan ay Dumrul?”

Atının kafasını başka tarafa çevirip yoluna devam eden Dumrul, içinden gelen bir dürtüyle arkasına dönüp tekrar o siluete baktı. Bu sefer açık seçik görebilmekteydi. Üzerinde çürümüş mavi kumaştan bir elbise… Yüzüne siyah is sürülmüş… Saçları gece karası. Yine kendi kendine söylendi: “Aşıqlar deyirdi, qədim Farslar əvvəldən yas üçün mavi geyinib üzlərinə qara is ile boyayırlar deyə. Kim bilər görəsən bu qadın hansı vaxtlarda yaşayırdı da indi belə xortlamıştır?”

O anda sanki bir yıldırım çarpmışçasına Dumrul’un aklına düşen fikirle gözleri parladı. Xortdanların asırlardır çürümemesi, yaşarmış gibi dolanmaları kalbine bir ilham üfürdü. Ecelinden kaçarken gerçekten ondan tamamen kurtulmanın yolunu mu bulmuştu? Ecelinden kurtulup namını sonsuza dek yayabileceği düşüncesiyle korkusundan sıçrayıp durmakta olan atından inip mavili silueti gördüğü yere düşe kalka yürümeye başladı. Bir yandan sevinirken diğer yandan da içini bir şüphe kemirmekteydi. Ya o mavili siluet eceliyse? Ya ölümü yeneceğini sanıyorken kendi ayaklarıyla ölümüne gidiyorsa? “Zatən öləcəksən Dumrul. Ha bu qəbirdə ölmüşsen ha obanda. Nə deyə qorxursan?” Mavi giysili kadın önünde durduğu kabrin karanlık kapısından geçip gittiği sırada Dumrul da aklına gelen bir mahniyi (şarkı) kendince mırıldanarak korkusunu yenmeye çalışmaktaydı:

“Gəlmə ecal gəlmə, üç gün ara ver,

Üç gündən nə çıxar, beş gün ara ver.

Götür salamımı nazlı yara ver…

Mavili mavili mavili yazma,

Mavili geyip də bağrımı əzmə…”

Dumrul şarkıdaki korkunç benzerliği fark edip dehşetle ürperdi. Kabrin kapısından geçtiği vakit ay ışığının dışarıdan şavkıyıp içerisini gün gibi aydınlattığını gördü. Taştan bir lahit, etrafında kadimden cengâverlerin, canavarların tasvirleri… Kulaklarıyla işitmediği ancak kendisini çağıran öte âlemlerden bir çağrı ile lahdin yanına boylu boyunca uzandı. Azrail’in soğukluğunu aratmayan bir başka soğukluğu; kabir ürpertisini hissetmekteydi şimdi. Üzerine çöken ağırlıkla ecelinin geldiğini bir anlık fark edebilse de boğazının parçalanıp canının damla damla çıkıp gitmesini engelleyemedi. Meczup gibi aklında aynı mısralar dönüp dolaşıyordu: “Gəlmə ecal gəlmə, üç gün ara ver… Mavili geyip də bağrımı əzmə…”

Ünü cihanı tutmuş o namlı Deli Dumrul’un ortalıktan kaybolmasına kimse bir anlam veremedi. Çıkıp gitmesinden üç gün sonra önce annesi ile babasının, ardından karısı ile çocuklarının ölüp gitmesini uğursuzluk saydılar. Dumrul’un adamlarından biri hayal meyal Deli Dumrul’un kanlar içinde dağ başlarından birinde dolandığını işitince uğursuzluk korkusu yerini lanetlendiklerine dair müthiş bir kuruntuya bıraktı. Kurumuş derenin iyelerini, sahiplerini rahatsız eden Dumrul’un “kargındığına” hükmedip obalarını söküp, köprüden uzağa, epey uzağa göç edip yerleştiler.

Deli Dumrul’un namı dilden dile yaşamaya devam etti. Lakin efsanesi başka türlü yazıldı, başka türlü söylendi…